Rəsulzadənin
sovetlərin yıxılacağına və Azərbaycanın yenidən müstəqilləşəcəyinə on illər öncə
olan əminliyi 1991-də təsdiqini tapdı. Zaman-zaman bu dahi adamın digər əminlikləri
də təsdiqini tapır. O, modernist idi. Təəssüf ki, Atatürk qədər məqsədi vasitədən
üstün tuta bilən adam, sərkərdə deyildi və öz ideyaları üçün uğursuz zaman və məkanda
fəaliyyət göstərirdi.
Amma
Atatürklə oxşarlığı modernistliyində idi. Liberalizmə, insan hüquq və
azadlıqlarının aliliyinə, sekulyarizmə, demokratiyaya sadiq idi və bəşəriyyət
üçün bunu xilas sayırdı. O, xilasa inanırdı. Xilaskar İsaya etiqad edən
protestant əxlaqında öz ifadəsini tapmış kapitalizm və liberalizmin də inandığı
xilasa. Rəsulzadə qətiyyən post-modernist deyildi, onun üçün ağ və qara var
idi, pozulmaz, ali dəyərlər var idi.
Bütün bu
inandıqlarını ölkəsində bərqərar etməyə çalışırdı. Qismən edə bildi və ardını
bacarmadı. Həm də ona görə ki, Atatürk qədər inqilabçı deyildi, daha çox
islahat, təkamül meylli adam idi. O, Azərbaycanın müstəqilliyi ideyasını daha
çox 1918 mart soyqırımı başlayandan sonra müdafiə etməyə başladı, buna kimi
Rusiya tərkibində siyasi-mədəni muxtariyyət ideyasına daha çox sadiq idi. (Hətta
müstəqilliyi müdafiə edəndə də Zaqafqaziyanın tərkibindən ən son çıxan Azərbaycan
oldu.)
Ona görə
yox ki, Azərbaycanı az sevirdi, ona görə ki, məsələləri yavaş-yavaş həll etmək
istəyirdi, qəfil dəyişiklikləri təhlükəli hesab edirdi. Çünki humanist idi,
kiminsə onun qərarı nəticəsində ölməsinə çətin dözərdi. Bu baxımdan Rəsulzadəyə
çox bənzəyən Elçibəy 1993 qiyamında niyə hərbi müqavimət göstərilməməsi ilə
bağlı suala təxminən belə cavab vermişdi ki, mən prezidentəmsə, mənim əmrimlə mənim
əsgərim ölməməlidir.
Atatürk isə
ordunu döyüşə aparırdı, yeri etirazları aşırı güc tətbiq edərək, yatırırdı,
millətçilik ideyası naminə kürdləri qırırdı... (Haqq qazandırmıram, sadəcə
müqayisə edirəm.) Nəticə göz önündədir – Türkiyə o zaman müstəqilliyini qoruya
bildi, biz isə demək olar ki, döyüşsüz təslim olduq.
Vasitələrə
və onlara münasibətinə baxmayaraq, Atatürk də, Rəsulzadə də modernist idilər.
İndiki dünyada isə ən çox ehtiyac olan şey məhz modernizmdir. Kimin nə deməyindən,
hansı ideyanı müdafiə etməyindən asılı olmayaraq, bütün dünya Qərbə - modernist
cəmiyyətin bərqərar olduğu mühitə axışır – yüz milyonlarla insan. Sosialist,
kommunist, şəriət, feodal və s. ideyaların daşıyıcıları olmağından asılı
olmayaraq, hər kəs min bir əziyyətlə, ölümü də gözə alaraq, sərhədləri pozaraq,
üzərək, uçaraq, qaçaraq Qərb ölkələrinə can atır.
Kimin necə
izah eləməyindən asılı olmayaraq, səbəb birdir – modernist liberal quruluş
insan ləyaqətini ən çox qoruya bilən sistemdir. Hazırda Qərbin təbii
post-modernizmi öz keçmişinə müraciətlə - faşizmə, kommunizmə (baxmayaraq ki,
faşizm, kommunizm modernizmin məhsuludur, hazırkı dövr üçün keçilmiş, keçmiş
sayılır) apelyasiya ilə, orta əsrlər zövqünə qayıtmaqla, modernizmə çox ağır şəkildə
uduzur. Şərqin saxta post-modernizmi isə öz feodalizminə, terroruna,
despotizminə qayıtmaq cəhdi ilə modernizmdən aşağıdır.
Düzdür,
son bir neçə ildə Qərbdə də, Şərqdə də modernizm geriləyib, yerini Trump-a,
Brexit-ə, Putinin, Erdoğanın uğurlarına verib. Amma bu özü elə modernist dəyərlərin
əhəmiyyətini artırır. Hitlerin çox “uğurla” sınaqdan keçirdiyi bütün dəyərləri
populizmə qurban vermək siyasəti yenidən dirçəlir. (Amma tezliklə uduzacaq, bu,
ayrı söhbətin mövzusudur.)
Hazırda isə
dünyanın modernist dəyərlərin yeni təntənəli triumfuna ehtiyacı var. Türkiyənin
Atatürkə, Rusiyanın və Şərqi Avropanın 90-lar demokratiyasına, Britaniyanın
kommunizmin və faşizmin barışmaz düşməni Çörçillə, Azərbaycanın isə Rəsulzadə
ideyalarına ehtiyacı var. Tələb varsa, təklif də olacaq, zamanla tarazlıq da öz
yerini tapacaq – tələb-təklif əyrisi kəsişəcək.
Bu gün Rəsulzadənin
doğum günüdür. Onun ən məşhur sözlərindən biri “İnsanlara hürriyyət, millətlərə
istiqlal”dır – ABŞ aeroportlarında insanlar indi elə bunu qışqırır. Bu,
modernizmin yeni dalğasının səsidir. 1948 İnsan Hüquqları Bəyannaməsinə ehtiyac
çox nadir hallarda bu qədər çox olmuşdu.
Təbii ki,
dövr dəyişib, Atatürkün vasitələri keçmir (2016-nın iyulunda bunun şahidi
olduq. Küt populizm dəyərlərin diktaturasına qalib gəlmişdi onda), Rəsulzadənin
yumşaqlığı, bəlkə, daha çox işə yarayacaq... bilmirəm. Amma əvvəl axır vasitələr
də tapılacaq, insan hüquq və azadlıqları yenidən layiq olduğu ən yüksə səviyyəyə
qalxacaq, bu hüquq və azadlıqlar institutu kilsədən aldığı Xilaskar İsa rolunu
daha uğurla icra edəcəkdir.
Gözəl yazıdır
ReplyDelete